lijders

Lijders

Vorig jaar wandelden we door Duin en Kruidberg naar de Oosterplas. Bekend terrein, meende ik. "Ik weet hier iets leuks," zei een vriendin met haar verleidelijkste glimlach en hield het prikkeldraad naar beneden. Daarachter lag vroeger het Provinciaal Ziekenhuis. We daalden een helling af en kwamen bij een verlaten L-vormig zwembad. Water bedekt met kroos, een gevelde boom overdwars, het pierenbad dichtgeslibd.

Het was een raadselachtige plek, zoals dat hele uitgestrekte, omheinde gebied mij vroeger als kind zo intrigeerde. Terra incognita; je mocht er niet komen en had geen idee wat zich er afspeelde. Later, als 28-jarige, speelde ik mee in een voetbalwedstrijd tegen het PZ-personeel, op 'hun' veld, midden in het bos. Het was idyllisch, het was moeilijk niet afgeleid te worden door de zangvogels.

Een metalen reling stond nog overeind in het zwembad. Een houvast voor die arme gekken, bibberend, pootje badend, spartelend, verbeten hun baantjes trekkend. Tot 1970 woonden er 900 patiënten in Santpoort. Het houdt voor mij iets ontroerends dat men er in de 19e eeuw voor koos om geestelijk gestoorden niet langer onder te brengen in pest- en dolhuyzen, maar in de heilzaamste omgeving die het land te bieden had. (Inmiddels is daar villapark Brederode gebouwd – miljonairs moeten ook wonen.)

Toen ik deze week las over de perikelen met de nieuwe 'wet verplichte ggz', die opnames en dwangmedicatie moet regelen, bedacht ik dat ik nog een ongelezen boek had liggen over het PZ. Gesticht in de duinen. Er zat een groen plakkertje op; het kan zijn dat de bibliotheek het had verramsjt. Het werd in 1997 gepubliceerd in opdracht van de Provincie Noord-Holland, die de geschiedenis van zijn psychiatrische ziekenhuizen in Santpoort, Castricum en Medemblik (tot 1967) wilde boekstaven.

Sensatiezoekers en liefhebbers van dwangbuizen, spanlakens en primitieve convulsators (elektroshocktherapie) kunnen elders beter terecht. Het boek is een gedegen, objectieve beschrijving van anderhalve eeuw geestelijke gezondheidszorg, met terugkerende thema's als onvoldoende financiering, overbevolking en gebrek aan gekwalificeerd personeel. En het is verrassend actueel! Dit schrijft geneesheer Everts in 1851 over zijn 'lijders': "De krankzinnigen zijn minder gevaarlijk voor de maatschappij dan omgekeerd de maatschappij voor hen gevaarlijk is. In de vrije maatschappelijke samenleving verbeteren of herstellen zij hoogst zelden; integendeel de groote maatschappij met hare bedrijvigheid, haar leven en beweging, met haar edel zowel als onedel bejag, hare woelingen en beroeringen, werkt als een gestadige kanker op hun gemoed, op hunne rust."

Vandaar die 'vrijplaats' in de natuur. Mettertijd zien we schommelbewegingen – tussen vrijheid en dwang, tussen holistische en medische benaderingen. In 1926 voerde directeur Van der Scheer 'actievere therapie' in: overdag sport en arbeid (met de verdiende muntjes konden versnaperingen, tabakswaren en parfum worden gekocht in de gestichtswinkel) en 's avonds muziek, toneel, lectuur en spelletjes. Het ziekenhuis als proefmaatschappij, waar werd geoefend voor het 'gewone' leven.

In de sixties (wanneer anders?) kwam de anti-psychiatrie in zwang en de ontmanteling van het PZ werd een kwestie van tijd. Iedereen die One Flew over the Cuckoo’s Nest heeft gezien, snapt waarom. Ja, ook aan de verhuizing van Santpoort naar Amsterdam lagen idealen ten grondslag: meer patiënten konden 'begeleid' zelfstandig wonen.

Anno 2020 mag je je afvragen welke vorderingen er zijn gemaakt. Er zijn steeds meer 'verwarde' mensen op straat. De wetenschap kent nog steeds geen biologische oorzaken voor geestesziekten. Het handboek DSM-V onderscheidt weliswaar 347 stoornissen, maar wie meerdere stickertjes krijgt opgeplakt, wordt van hot naar her gestuurd. De crisisopvang faalt juist bij de ingewikkeldste gevallen. Radeloze ouders en hun ontredderde, zelfs suïcidale kinderen wachten vaak een jaar op hulp.

In 1851 of 1926 waren ze misschien wel beter af geweest, zou je bitter kunnen denken.