andthisgiveslifetothee

And this gives life to thee

Toen William Shakespeare in 1616 op 52-jarige leeftijd overleed liet hij een omvangrijk oeuvre achter van 37 toneelstukken, 154 sonnetten en enkele langere gedichten. De toneelstukken werden pas in 1623, zeven jaar na zijn dood, gepubliceerd. Deze waren immers bedoeld om gespeeld te worden, men hoefde ze niet te lezen. Dat lag anders bij de gedichten. In 1609 was Shakespeare zelf nauw betrokken bij de publicatie van een bundel van zijn sonnetten. Dat is niet verwonderlijk want zijn sonnetten vertellen een persoonlijk verhaal met als hoofdrolspelers Shakespeare zelf en de twee personen met wie hij in Londen een gepassioneerde liefdesrelatie had.

Het woord 'sonnet' komt van het Italiaanse 'sonetto', dat 'liedje' betekent. Een sonnet telt 14 regels van elk 5 jamben. Een jambe is een combinatie van een onbeklemtoonde en een beklemtoonde lettergreep, dus een regel van een sonnet gaat als volgt: da DUM da DUM da DUM da DUM da DUM. Het rijmschema kan wisselen. Het sonnet werd bedacht door de Italiaanse Renaissance dichter Petrarca (1304-1374). Hij schreef zijn sonnetten voor zijn grote liefde Laura, die hij zijn hele leven lang bezongen en - na haar dood - betreurd heeft in zijn verzen.

Toen de Renaissance in de 16e eeuw het noorden van Europa bereikte, was Sir Thomas Wyatt (1503-1542) degene die het sonnet introduceerde in Engeland. Met name zijn adaptatie van het sonnet "Una candida cerva" van Petrarca is beroemd geworden, niet alleen vanwege de kwaliteit maar ook door het onderwerp. Wyatt was de minnaar van Anne Boleyn voordat zij werd opgemerkt door Koning Hendrik VIII, die in haar een nieuwe echtgenote zag als vervangster van Catharina van Aragon, die hem geen zoon en troonopvolger had kunnen schenken. Wyatt werd te verstaan gegeven dat hij Anne Boleyn niet meer mocht zien. In het sonnet "Whoso list to hunt" uitte hij zijn teleurstelling en frustratie. Dit zijn de laatste zes regels van het gedicht:

Who list her hunt, I put him out of doubt,
As well as I, may spend his time in vain;
And graven with diamonds, in letters plain,
There is written, her fair neck round about,
'Noli me tangere, for Caesar's I am,
And wild for to hold, though I seem tame.'

Wyatt zegt: "Als je haar wilt beminnen, dan verspil je je tijd, want rond haar nek hangt een ketting met de woorden 'raak me niet aan, want ik ben van de koning en het zal je slecht vergaan als je me toch probeert te benaderen.'"

Toen Shakespeare begon met het schrijven van zijn sonnetten was hij bekend met het werk van Petrarca en Wyatt. Zijn sonnetten zijn echter anders dan die van zijn twee voorgangers. Hun sonnetten bestaan uit twee delen, een octaaf (8 regels) en een sestet (6 regels), en Shakespeare vond dit niet flexibel genoeg. Zijn sonnetten bestaan uit vier delen, drie kwatrijnen (3 x 4 regels) en een couplet (2 regels). Deze innovatie heeft hem gemaakt tot de ultieme schrijver van sonnetten.

In Shakespeare's sonnettenserie van 154 gedichten beschrijft hij zijn liefdesrelaties met twee personen, een man en een vrouw. In de nummers 1 t/m 126 speelt 'a fair youth' de hoofdrol, in de overige is deze weggelegd for 'a dark lady'. Wij weten de namen van deze personen niet, wat er toe heeft geleid dat er inmiddels tientallen boeken zijn geschreven waarin wordt gespeculeerd over de identiteit van de geliefden van William Shakespeare. Daar zitten enkele aannemelijke kandidaten tussen.

De 'fair youth', de 'mooie jongen', is naar alle waarschijnlijkheid Henry Wriothesley (spreek uit: /rizlie/), graaf van Southampton (1573-1624), die bekend stond als een zeer knappe man. Hieronder twee afbeeldingen van Henry Wriothesley, links zie je hem als teenager, rechts als 30-jarige man. In 1593 droeg Shakespeare zijn gedicht "Venus and Adonis" aan hem op en in 1594 deed hij hetzelfde met "The Rape of Lucrece". Hij schreef toen: "The love I dedicate to your lordship is without end ... What I have done is yours; what I have to do is yours; being part in all I have, devoted yours." Was Shakespeare homosexueel of bisexueel? Het blijft speculatie.

Er zijn twee serieuze kandidaten voor de rol van de 'dark lady', de mysterieuze 'donkere dame' van de sonnetten 127 t/m 154. De eerste is Mary Fitton (1578-1647), een hofdame aan het hof van Koningin Elizabeth I. Zij was niet bepaald van onbesproken gedrag en na de zoveelste affaire met een edelman werd ze door Elizabeth van het hof verwijderd. De tweede is Emilia Lanier (1569-1645), dochter van Baptiste Bassano, een Italiaanse immigrant uit Venetië. Ook zij stond bekend om haar affaires met diverse edellieden. Ik vind haar de beste kandidaat, omdat er duidelijke verbanden zijn tussen haar en Shakespeare. Zo was een van haar minnaars de sponsor van het toneelgezelschap van Shakespeare, zij schreef zelf gedichten, en zij kan Shakespeare het materiaal en de ideeën hebben geleverd voor de toneelstukken van hem die zich afspelen in Italië, een land dat hij zelf nooit heeft bezocht. Bovendien zal zij als Italiaanse een donkergetinte huid hebben gehad, wat aanleiding kan hebben gegeven tot de term 'dark lady'. Dat kan natuurlijk ook ingegeven zijn door de kleur van het haar, en zowel Mary Fitton (afbeelding links) als Emilia Lanier (afbeelding rechts) hadden donker haar.

Het achttiende sonnet uit de bundel van Shakespeare wordt door velen gezien als het mooiste liefdesgedicht ooit geschreven. Elk jaar op Valentijnsdag wordt het door duizenden verliefde mensen op kaarten geschreven, die vervolgens door hun geliefden met een diepe zucht worden gelezen. Zouden ze weten dat het gedicht oorspronkelijk voor een man was bestemd? Het doet er natuurlijk niet toe, bovendien wordt dit feit nergens in de tekst expliciet genoemd.

Shall I compare thee to a summer's day?
Thou art more lovely and more temperate:
Rough winds do shake the darling buds of May,
And summer's lease hath all too short a date.
Sometime too hot the eye of heaven shines,
And often is his gold complexion dimmed;
And every fair from fair sometime declines,
By chance, or nature's changing course untrimmed.
But thy eternal summer shall not fade,
Nor lose possession of that fair thou ow'st,
Nor shall Death brag thou wander'st in his shade,
When in eternal lines to time thou grow'st.
So long as men can breathe or eyes can see,
So long lives this, and this gives life to thee.

In het filmpje hieronder leest David Tennant, bekend Shakespeare acteur, het gedicht voor.

Jou vergelijken met een zomerdag?
Je bent veel mooier, zachter, niet zo heet:
Het weer is 's zomers soms volstrekt van slag,
En zomers zijn weer over voor je 't weet.
Het hemellicht schijnt nu eens veel te straf,
En dan weer is het mistig overal;
Van al het mooie gaat het mooi eens af,
Door 'n ongeluk of door gewoon verval.
Maar jouw zomer gaat nimmermeer voorbij,
Noch zal jouw zomerschoonheid ooit vergaan,
En van zijn schaduw houdt de Dood jou vrij,
Nu jij in deze regels blijft bestaan.
Zolang een hart nog slaat, een oog nog schouwt,
Leeft dit gedicht, dat jou in leven houdt.

Vertaling: Willem den Hertog.

Het gedicht laat de geliefde eeuwig leven? Kan dat? Jazeker! Elke keer als het gedicht door iemand gelezen wordt, verschijnt het beeld van de geliefde voor het geestesoog van de lezer. Natuurlijk is de geliefde al lang dood, maar hij leeft voort in de gedachten van degenen die "Sonnet 18" lezen of horen. Was Shakespeare zo overtuigd van zijn eigen kunnen dat hij wist dat zijn gedicht eeuwen na zijn dood nog gelezen zou worden? Blijkbaar wel en terecht. Het valt niet te ontkennen dat zijn werk eeuwigheidswaarde heeft en ongetwijfeld nog heel lang door mensen gewaardeerd zal worden. Tot het laatste hart niet meer slaat, tot het laatste oog niet meer ziet, oftewel tot het einde der tijden, zal de geliefde van Shakespeare er zijn. Wie zou dat niet willen?

Ik ben een 'fan' van dit gedicht en heb het daarom vele malen in klassen behandeld. Ik hoorde het voor de eerste keer toen ik zelf in de vijfde klas van de H.B.S. zat en mijn leraar Engels het besprak. Hij raadde ons aan het uit het hoofd te leren zodat wij een goede indruk zouden maken bij het mondeling examen. Ik heb dat gedaan en het leverde mij inderdaad een mooi cijfer op. Datzelfde advies heb ik dan ook altijd aan mijn eigen leerlingen gegeven en in de loop der tijd hebben tientallen dat advies opgevolgd.

Dat leidde een keer tot een vreemde situatie. Enkele jaren geleden was ik bij een sportarts voor een fitnesskeuring. Toen ik op de receptioniste toeliep begon zij ineens met luide stem "Sonnet 18" te declameren: "Shall I compare thee to a summer's day? Thou art more lovely ...". Het was nogal druk in de ruimte en iedereen keek op. Zij ging echter onverdroten door tot het einde van het gedicht zonder een fout te maken. Zij bleek een oud-leerlinge van mij te zijn die het gedicht uit het hoofd had geleerd voor haar mondeling examen. Zij vertelde mij dat zij daar nooit spijt van had gehad. Op verjaardagen en bij andere gelegenheden had zij veel indruk gemaakt met haar voordracht. "Een gedicht van Shakespeare? In het Engels? Dat is knap!" Onnodig te zeggen dat ik toch wel een beetje trots was op mijzelf.

Tenslotte een bijzondere voordracht van William Shakespeares "Sonnet 18". David Gilmour, gitarist en zanger van Pink Floyd, heeft het gedicht op muziek gezet en zijn interpretatie kun je horen in onderstaand filmpje.